Open science mag niet verdwijnen van Nederlandse politieke agenda
Nederland vult open science te eenzijdig in met een nadruk op open access en open data, schreef het Rathenau Instituut onlangs[1]. Er zou meer aandacht moeten komen voor betekenisvolle betrokkenheid van het brede publiek. Dat punt is wat ons betreft terecht, maar we zien daarnaast dat de aandacht voor open science, ook op het gebied van toegang en data, lijkt weg te ebben.
Nederland was lang een gidsland op het gebied van open science. In 2013 schreef toenmalig staatssecretaris Sander Dekker een brief naar de Tweede Kamer over het belang van open access voor de uitwisseling en circulatie van kennis en als stimulans voor het innoverend vermogen van Nederland[2]. In 2015 is een belangrijke verandering in de auteurswetgeving aangenomen om invulling te geven aan de behoefte van auteurs van wetenschappelijke artikelen om onderzoeksresultaten in open access wereldwijd beschikbaar te stellen. In hetzelfde jaar paste NWO de subsidievoorwaarden aan: alle onderzoeksresultaten voortgekomen uit NWO-calls moeten op het moment van publicatie openbaar beschikbaar worden gesteld. Gaandeweg werden de ambities ook verbreed; in het Nationaal Plan Open Science (2017)[3] ging het niet alleen om open acces, maar ook om hergebruik van data, en bredere systeemveranderingen om dit mogelijk te maken (waaronder breder erkennen en waarderen). Snel daarna werd in het regeerakkoord[4] vastgelegd dat open science en open access de norm moesten worden in het onderzoek; er werd een nationaal coördinator benoemd om de ambities te realiseren en de Nederlandse voortrekkersrol te versterken.
Die ambities kregen voet aan de grond, ook in Europa. In 2015 lanceerde de Europese Commissie ‘open science’ als onderdeel van de strategie om te komen tot een verenigde Europese markt, met als bedoeling om wereldleider te worden op het gebied van data. Later werd de internationale cOAlition S gevormd door met name wetenschapsfinanciers; de kern van hun plan S is dat alle wetenschappelijke publicaties die gefinancierd zijn door de betrokken partners open access gepubliceerd worden. Inmiddels lijkt de kentering echter alweer ingetreden. De ERC trok zich terug uit plan S, omdat het plan de behoeften van onderzoekers onvoldoende in acht zou nemen; een beter alternatief lijkt echter vooralsnog niet geïntroduceerd.
De aanvankelijke voortrekkersrol van Nederland begint vruchten af te werpen; in 2019 was ongeveer 61% van de Nederlandse publicaties openbaar toegankelijk, in 2020 was dat waarschijnlijk ongeveer 75%[5]. Inmiddels lijkt de politieke belangstelling echter alweer weggeëbd, en versmald tot open publiceren. In de brief waarin de minister van OCW bovenstaande resultaten aan de Kamer meldt, wordt nog wel gesproken over open science, maar wordt vrijwel alleen ingegaan op open access. De COVID-19 pandemie heeft de relevantie van open science en de noodzaak om het delen en hergebruiken van onderzoeksdata te vergemakkelijken met een gitzwarte marker onderstreept, maar tot hernieuwde belangstelling lijkt dat niet te hebben geleid. Karel Luyben, Nationaal Coördinator Open Science, gaf deze week op ScienceGuide[6] in zijn reactie op het rapport van het Rathenau Instituut al aan dat er zowel technische als beleidsmatige hobbels te nemen zijn om te komen tot een goede data infrastructuur waarin datasets vindbaar en bruikbaar zijn voor zowel wetenschappers als burgers. Hier wordt door de European Open Science Cloud (EOSC) Association hard aan gewerkt. Daarvoor is het in onze ogen wel nodig dat er politieke druk blijft om dit te realiseren.
De focus op open access publiceren is ook terug te vinden in de verkiezingsprogramma’s van politieke partijen voor de aankomende verkiezingen. D66, Groen Links, SP, Partij voor de Dieren en SGP pleiten alle voor het vrij toegankelijk maken van wetenschappelijke publicaties. Opmerkelijk is dat daar verder niet veel woorden aan vuil gemaakt worden. Enkel D66 wijdt een paragraaf aan open science en de bijbehorende waarde voor onze samenleving die in de huidige pandemie erg duidelijk is geworden. In haar verkiezingsprogramma pleit zij naast vrije toegang tot wetenschappelijke artikelen ook voor het openbaar beschikbaar maken van datasets door onderzoekers om wetenschappelijke doorbraken te versnellen, en werkt dit verder uit in een discussiestuk[7].
Van een verkiezingsprogramma kan nog gezegd worden dat het nu eenmaal niet alle onderwerpen uitputtend kan behandelen, maar in een specifiek verkiezingsdebat over wetenschap en onderzoek, georganiseerd door NWO en KNAW[8], kwam open science helemaal niet aan de orde. VVD, CDA, D66, GroenLinks, ChristenUnie en SGP spraken over de toekomst van onderzoek in Nederland, maar open science werd niet genoemd. De tendens leek eerder te gaan naar afschermen: Dennis Wiersma, woordvoerder namens de VVD, benadrukte dat het onderzoek moet worden beschermd om kennis binnen Nederland te houden. Daar valt veel over te zeggen, maar het laat in ieder geval zien dat open science op dit moment weinig politieke aandacht krijgt.
Nederland heeft de laatste jaren grote stappen gezet richting 100% open access publiceren. Ook heeft NWO afgelopen december een nieuwe financieringslijn gelanceerd voor projecten op het brede terrein van open science[9]. Echter zal voor een volledige transitie naar open science meer erkenning, ondersteuning en coördinatie nodig zijn. Het in praktijk brengen van open science brengt diverse moeilijkheden voor individuele onderzoekers met zich mee, waaronder een beperkte waardering voor het bedrijven van open science, het wisselende aanbod van kwalitatief goede open access tijdschriften en de beperking van academische vrijheid. Maar ook bredere vraagstukken zullen moeten worden aangehaald, zoals de mate waarin wetenschappelijke data beschikbaar moet zijn: hoe open is “zo open als mogelijk, zo gesloten als nodig”?Uit het merendeel van de verkiezingsprogramma’s voor de periode 2021-2025 blijkt het belang van open science op de Nederlandse politieke agenda weinig ontwikkeld. Een debat, met inachtneming van de verschillende uitdagingen en dilemma’s, is nodig om open science niet van de politieke agenda te laten verdwijnen en een goede weg te vinden naar de wetenschap van de toekomst.
Wij hopen dat het nieuwe regeerakkoord een concrete invulling zal geven aan een plan voor de beweging richting open science. Hierbij moet verder worden gekeken dan enkel open access publiceren en zullen de behoeften van wetenschappers centraal moeten staan om deze transitie daadwerkelijk te realiseren.
Artikel door Lonneke Schrijver, Pieter Heringa, Geert van der Veen & Judith Vermeer[10].
[1] Rathenau Instituut (2021). Samen verder met open science – Op weg naar betekenisvolle publieke betrokkenheid bij onderzoek (auteurs: Scholvinck, A.M., W. Scholten, P. Diederen). Geraadpleegd van https://www.rathenau.nl/nl/inclusieve-wetenschap/burgers-bij-wetenschap-betrekken-kan-beter
[2] S. Dekker (2013). Toezegging over verdere ontwikkelingen open access van wetenschappelijke publicaties. Geraadpleegd van https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/brieven_regering/detail?id=2013Z22375&did=2013D45933.
[3] DANS, De Jonge Akademie, DTL, GO FAIR, KB, KNAW, LCRDM, Netherlands eScience Center, NFU, NWO, PNN, SURF, 4TU Centre for Research Data, UKB, VH, VSNU, ZonMw (2017). Nationaal Plan Open Science (auteurs: W. van Wezenbeek, H. Touwen, A. Versteeg, A. van Wesenbeeck). Geraadpleegd van https://www.openscience.nl/files/openscience/2019-02/nationaal_plan_open_science_the_netherlands_february_2017_nl_.pdf
[4] VVD, CDA, D66 en ChristenUnie (2017). Vertrouwen in de toekomst. Geraadpleegd van https://www.kabinetsformatie2017.nl/documenten/publicaties/2017/10/10/regeerakkoord-vertrouwen-in-de-toekomst
[5] I.K. van Engelshoven (2020). Brief aan de Tweede Kamer van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Geraadpleegd van https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2020/10/09/antwoord-vragen-van-het-lid-paternotte-d66-over-plan-s
[6] https://www.scienceguide.nl/2021/03/wetenschap-betrekt-burgers-niet-wezenlijk-bij-onderzoek/
[7] J. Paternotte & T. Sewbaransingh (2020). Open wetenschap: van iedereen, voor iedereen. Geraadpleegd van https://d66.nl/wp-content/uploads/2020/09/Discussiestuk-open-wetenschap.pdf
[8] Het verkiezingsdebat over de toekomst van onderzoek in Nederland, georganiseerd door NWO en KNAW, is terug te kijken op https://www.youtube.com/watch?v=Rtdyr_IEwCM&feature=youtu.be.
[9] https://www.nwo.nl/nieuws/nieuw-financieringsinstrument-om-open-science-te-stimuleren
[10] Auteurs zijn werkzaam als beleidsonderzoekers wetenschapsbeleid bij Technopolis Group Nederland. Zij schrijven dit artikel op persoonlijke titel.
